Kjeng

Direkte på radio i dag, i Språkteigen, for å snakke om rappspråket. Hyggeleg, det, og alt gjekk vel greitt, jamvel om eg kom til å seie ein feil. Denne bloggsida vil like fullt dvele ved nettopp feil og marginalitetar, for det er det purisme handlar om.

Fyrst til to e-brev om eit ord eg brukte i ei bisetning, ordet "kjeng". Ordet førekjem i ei Side Brok-låt som handlar om tøffe karar som skyt med kjeng.

Innsendar A skriv:
"Innslaget gav meg barndomsminne og førte til eit lite spørsmål om ein detalj: Er det sikkert at tjeng (eller kjeng?) er sprettert? Då eg vaks opp i Sør-Trøndelag, var eg av og til med far min og reparerte eller laga nettinggjerde, "sett opp nettingutgard" som vi kalla det. Krampen som vi festa nettingen til stolpane med, kalla vi "kjeng". Det kunne vel og henda at einkvan brukte kjeng som prosjektil på spretterten. Men at kjeng er det sama som sprettert, høyrest litt merkeleg for meg. Eg tenkjer at det er parallelt med å skyta erter, ein må ha røyr for å få fart på ertene, og ein må ha sprettert for å få fart på kjengen. Det kan sjølvsagt tenkjast at ungar i Side Brok sitt område etter kvart har utvida tydinga av kjeng til å omfatta heile våpenet. Kva trur du?"

Innsendar B skriv:
"Ein biting: Du kalla spretterten for 'kjeng' på sunnmørsk. Det må vel da vere ei vidareutvikling frå ordet for det ein skaut med. 'Kjeng' betyr krampe, eller den bukta spikaren med spiss i begge endane. Denne kjengen brukte vi når vi skaut med sprettert heime i min barndom. Heilt grufullt å tenke på kor farleg dette våpenet var!"

Min kommentar:
Gode og interessante innspel. Poenget mitt var vel likevel ein tekst der Side Brok rappar om å skyte med "kjeng" (låta "Sjarmør" der det heiter "me går i gjeng og me skyte med tsjeng"). For å gjere alt enkelt forklarte eg at å skyte med "kjeng" er sunnmørsk for å skyte med ‘sprettert’ . Det er naturlegvis for enkelt, men det er ikkje heilt feil. Litt forklaring: På møbelbygder på Sunnmøre er "kjeng" òg det same som ‘stift’. Å stifte ein stol er "å kjenge ein stol". Vi kan då tenkje oss fleire moglege grunnar til at "kjeng" også vart brukt om sprettert, slik det vart gjort av slike som meg i barndomen. (Har sjekka opp med eit par informantar.) Den førebelse teorien: I møbelbygdene var og er det ganske god tilgang på kjengar, og rakkarar, dvs. dei som var nokre år eldre enn meg, skaut så med desse kjengane. (Eg gjorde naturlegvis ikkje det.) Å skyte sprettert med kjeng vart så til uttrykket "å skyte med kjeng". For slike som meg vart dermed det å skyte med sprettert kalla å skyte med kjeng, pga. den bakgrunnen. Det er mogleg at tydinga var ganske lokalt og/eller generasjonsavhengig. Det viktige var likevel forklaring i høve til teksten som jo er lokal og generasjonsavhengig. Dette er samtidig noko å gå vidare på.

Så til tabba. Fekk spørsmål om namnet "Side Brok". Etter å ha snakka om "sid" og "sagging", sa eg så at "brok" var ‘bukse", og at ordet frå kjem frå nederlandsk. Dette er sjølvsagt feil. Ordet "bukse" kjem frå nedertysk, medan "brok" er fellesgermansk, jf. norrønt "brók". Derimot har det fellesgermanske "brok" tapt status som "normalform" i norsk, medan det har overlevd i norske dialektar pluss altså i nederlandsk der det er "normalforma". Dette visste eg naturlegvis frå før av, i alle fall burde eg ha gjort det, for eg har til og med snakka om ordet i undervisning. Det har alt kome eit e-brev som påpeikar dette med "brók", og eg ser føre meg eit syrleg innlegg i Dag og Tid.